Tinh tinh có thể suy nghĩ lý trí như con người

Tinh tinh có thể giống con người hơn chúng ta vẫn tưởng. Một nghiên cứu mới công bố trên tạp chí Science cho thấy loài linh trưởng này có khả năng cập nhật niềm tin của mình một cách hợp lý khi gặp bằng chứng mới – điều từng được xem là đặc trưng của con người.

Nghiên cứu được thực hiện bởi nhóm chuyên gia gồm Emily Sanford, nhà nghiên cứu hậu tiến sĩ tâm lý học tại Đại học California, Berkeley; Giáo sư Jan Engelmann (UC Berkeley) và Giáo sư Hanna Schleihauf (Đại học Utrecht, Hà Lan). Kết quả chỉ ra rằng, tương tự con người, tinh tinh biết điều chỉnh quyết định dựa trên độ tin cậy của thông tin sẵn có – một đặc điểm then chốt của tư duy hợp lý.

Thí nghiệm ở “vương quốc tinh tinh”

Tại Trung tâm bảo tồn tinh tinh đảo Ngamba (Uganda), nhóm nghiên cứu kiểm tra khả năng này bằng cách đặt trước mặt tinh tinh hai chiếc hộp, chỉ một trong hai có chứa thức ăn.

Ban đầu, chúng được gợi ý về chiếc hộp “đúng”. Sau đó, nhóm nghiên cứu đưa ra một bằng chứng rõ ràng hơn, nhưng lại nghiêng về chiếc hộp còn lại. Kết quả, nhiều con tinh tinh đã đổi lựa chọn, cho thấy chúng nhận ra tín hiệu mới đáng tin cậy hơn. Đây là kiểu lập luận linh hoạt mà chúng ta thường thấy ở trẻ em 4 tuổi.

Để chắc chắn rằng kết quả phản ánh lý trí thật sự chứ không phải phản xạ bản năng, nhóm nghiên cứu tiến hành thử nghiệm có kiểm soát chặt chẽ kết hợp mô hình hóa tính toán. Nhờ đó, họ loại trừ được các giả thuyết đơn giản hơn – chẳng hạn như tinh tinh chỉ bị ảnh hưởng bởi tín hiệu mới nhất (thiên vị gần đây) hoặc phản ứng với gợi ý rõ ràng nhất. Kết quả mô phỏng khẳng định rằng cách tinh tinh thay đổi lựa chọn khớp với chiến lược lập luận hợp lý.

“Chúng tôi ghi nhận lựa chọn đầu tiên, sau đó là lựa chọn thứ hai, rồi so sánh xem liệu chúng có thay đổi niềm tin hay không ,” bà Sanford cho biết. “ Các mô hình tính toán cũng giúp chúng tôi kiểm tra cách chúng suy nghĩ có phù hợp với các chiến lược lập luận khác nhau hay không. ”

Nghiên cứu này thách thức quan điểm truyền thống cho rằng tư duy lý trí – khả năng hình thành và điều chỉnh niềm tin dựa trên bằng chứng – là đặc quyền của con người. Sự khác biệt giữa con người và tinh tinh không phải là một khoảng cách tuyệt đối, mà là một dải liên tục.

Ứng dụng rộng hơn trong khoa học và trí tuệ nhân tạo

Sanford cho rằng phát hiện này có ý nghĩa sâu rộng vượt ra ngoài lĩnh vực tâm lý học. Việc hiểu rõ cách linh trưởng điều chỉnh niềm tin có thể thay đổi cách các nhà khoa học tiếp cận vấn đề học tập, phát triển trẻ nhỏ, và thậm chí là mô hình trí tuệ nhân tạo (AI). Nghiên cứu này giúp chúng ta nhìn khác đi về giáo dục sớm hoặc cách xây dựng mô hình suy luận trong AI. Trẻ nhỏ không phải là ‘tờ giấy trắng’ khi bước vào lớp học.

Bước tiếp theo của nghiên cứu là thực hiện bài thử tương tự với trẻ em, từ 2 đến 4 tuổi, nhằm so sánh cách trẻ nhỏ và tinh tinh điều chỉnh niềm tin. Trong tương lai, nhóm hy vọng mở rộng nghiên cứu sang các loài linh trưởng khác, để xây dựng “bản đồ so sánh” khả năng tư duy hợp lý giữa các nhánh tiến hóa.

Động vật thông minh và thích nghi hơn chúng ta nghĩ rất nhiều. Chúng có thể không hiểu khái niệm ‘khoa học’, nhưng chúng vẫn đang tự mình sống sót trong một thế giới phức tạp bằng tư duy và chiến lược hợp lý – điều mà chúng ta nên tôn trọng.”