Phát hiện gây sốc: Ô nhiễm không khí làm tăng nguy cơ sa sút trí tuệ

Hít thở không khí ô nhiễm có thể không chỉ hại phổi mà còn âm thầm ảnh hưởng nghiêm trọng đến não bộ.

Trong một trong những nghiên cứu quy mô lớn nhất từng được triển khai và công bố gần đây, các nhà khoa học đã phân tích dữ liệu sức khỏe của gần 30 triệu người và phát hiện: tiếp xúc lâu dài với các chất ô nhiễm phổ biến trong không khí – như khí thải xe hay khói công nghiệp – có liên quan tới nguy cơ mắc bệnh sa sút trí tuệ (dementia) cao hơn. Những hạt bụi siêu nhỏ này có thể xâm nhập sâu vào cơ thể và gây ra suy giảm trí nhớ lẫn chức năng nhận thức theo thời gian.

Vấn nạn toàn cầu

Các thống kê cho thấy hiện có hơn 57 triệu người trên thế giới sống chung với các chứng sa sút trí tuệ, bao gồm cả Alzheimer. Con số này được dự đoán sẽ tăng gấp gần ba lần, chạm mốc 152,8 triệu ca vào năm 2050 – tạo ra áp lực nặng nề lên các gia đình, nhân viên y tế và hệ thống chăm sóc sức khỏe toàn cầu.

Dù tại châu Âu và Bắc Mỹ, tỷ lệ mắc bệnh có dấu hiệu giảm, nhưng ở nhiều nơi khác – đặc biệt là những khu vực thu nhập thấp – tình hình rất đáng lo ngại.

Ô nhiễm không khí: “thủ phạm” mới nổi

Trong vài năm trở lại đây, nhiều nghiên cứu đã chỉ ra mối liên hệ giữa ô nhiễm không khí và nguy cơ mắc sa sút trí tuệ. Tuy nhiên, bằng chứng vẫn còn rải rác và chưa đủ mạnh.

Để làm rõ hơn vấn đề này, các nhà khoa học tại Đơn vị Dịch tễ học thuộc Hội đồng Nghiên cứu Y khoa Anh (MRC), Đại học Cambridge, đã thực hiện một phân tích tổng hợp quy mô lớn, đăng tải trên tạp chí The Lancet Planetary Health .

Họ đã tổng hợp 51 nghiên cứu với dữ liệu của hơn 29 triệu người – chủ yếu từ các quốc gia phát triển. Trong số đó có 34 nghiên cứu đủ điều kiện phân tích chuyên sâu, bao gồm 15 từ Bắc Mỹ, 10 từ châu Âu, 7 từ châu Á và 2 từ Úc.

Nghiên cứu cho thấy có sự liên kết rõ ràng giữa nguy cơ sa sút trí tuệ và ba loại chất ô nhiễm:

• PM2.5 (bụi mịn đường kính ≤2.5 micron): đến từ khí thải xe, đốt gỗ, công nghiệp, nhà máy điện… Những hạt bụi này đủ nhỏ để xâm nhập sâu vào phổi và tồn tại lâu trong không khí.
  
  
• NO₂ (Nitơ dioxit): phát sinh từ việc đốt nhiên liệu hóa thạch, đặc biệt là động cơ diesel và bếp gas. NO₂ có thể gây viêm đường hô hấp và làm giảm chức năng phổi.
  
  
• Bồ hóng (soot): hình thành từ khí thải xe hoặc đốt nhiên liệu. Bồ hóng có thể làm nóng bầu khí quyển và khi hít phải sẽ ảnh hưởng tới tim mạch, hô hấp.

Nguy cơ tăng bao nhiêu?

• Mỗi 10 μg/m³ PM2.5 → nguy cơ mắc dementia tăng 17%
  
  
• Mỗi 10 μg/m³ NO₂ → nguy cơ tăng 3%
  
  
• Mỗi 1 μg/m³ bồ hóng → nguy cơ tăng 13%
  
  

So sánh, nồng độ trung bình PM2.5 ở trung tâm London năm 2023 là khoảng 10 μg/m³ – tức vừa tròn ngưỡng khiến rủi ro tăng 17%.

Các nhà khoa học cho rằng, ô nhiễm gây tổn thương não thông qua hai cơ chế chính: viêm não và stress oxy hóa – một dạng phản ứng gây hại cho tế bào và ADN. Cả hai đều được chứng minh là đóng vai trò quan trọng trong sự khởi phát và tiến triển của sa sút trí tuệ.

Ngoài ra, các hạt bụi có thể vượt qua hàng rào máu não, đi vào hệ tuần hoàn và gây viêm lan rộng khắp cơ thể.

Không chỉ chuyện của ngành y

Dù phần lớn dữ liệu nghiên cứu đến từ các nước giàu và người da trắng, nhưng những nhóm dân cư thiệt thòi – vốn tiếp xúc với không khí ô nhiễm nhiều hơn – có thể hưởng lợi nhiều nhất nếu chất lượng không khí được cải thiện.

Tiến sĩ Christiaan Bredell , đồng tác giả nghiên cứu, khẳng định: “Phòng ngừa sa sút trí tuệ không chỉ là trách nhiệm của ngành y. Đô thị thông minh, chính sách giao thông và quy hoạch môi trường đều cần tham gia vào cuộc chiến này.”