Cách con người "thu nhỏ" động vật hoang dã và làm lớn động vật nuôi

Con người đã tác động đáng kể tới sự phát triển của động vật. Nhìn lại lịch sự, bạn sẽ thấy thế giới động vật thay đổi bất ngờ sau sự can thiệp của con người vào quá trình chọn lọc tự nhiên.

Tại các di chỉ khảo cổ trên khắp miền Nam nước Pháp và Tây Ban Nha, các nhà nghiên cứu đã phân tích hàng ngàn chiếc răng động vật có niên đại 8.000 năm. Những di vật này, đặc biệt là răng hàm của cừu và dê, cho thấy thay đổi sâu sắc mà động vật được thuần hóa đã trải qua.

Một nghiên cứu mới từ Đại học Montpellier cho thấy cừu và dê dù được chăn thả cùng nhau hàng thiên niên kỷ nhưng chúng đã tiến hóa the cách rất khác nhau. Hàm răng cho thấy cừu đã trở nên đa dạng hơn về kích thước và hình dạng, trong khi dê vẫn tương đối ổn định.

Các nhà khoa học cho biết nguyên nhân của sự khác biệt này nằm ở cách con người lai tạo và sử dụng chúng.

Cùng nhau sinh sống nhưng kết quả lại khác biệt

Nghiên cứu, được công bố trên Tạp chí Philosophical Transactions of the Royal Society B, dựa trên phân tích chi tiết 2.980 răng hàm dưới thứ ba từ cừu và dê khảo cổ và hiện đại. Nhóm nghiên cứu đã sử dụng một phương pháp gọi là hình thái học, cho phép các nhà nghiên cứu đo lường và phân tích hình dạng với độ chính xác đáng kinh ngạc. Bằng cách áp dụng kỹ thuật này, họ đã theo dõi sự thay đổi của răng ở mỗi loài qua sáu giai đoạn văn hóa, từ thời kỳ đồ đá mới đến ngày nay. Răng là một công cụ giá trị trong khảo cổ học vì hình dạng của chúng chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của di truyền, ít bị ảnh hưởng bởi các yếu tố môi trường và được bảo quản đặc biệt tốt trong những di vật chôn cất.

Quan sát kỹ từng mô hình, chúng chỉ ra rõ ràng: cừu tiến hóa với sự đa dạng hình thái lớn hơn; chúng có nhiều hình dạng và kích thước hơn. Trong khi đó, dê vẫn tương đối đồng nhất.

Nhóm tác giả nghiên cứu chia sẻ: "Các mô hình riêng biệt xuất hiện. Cừu thể hiện sự biến đổi lớn hơn, có thể phản ánh sự lai tạo chọn lọc cho những mục đích khác nhau. Ngược lại, dê thể hiện sự đồng nhất cao hơn trong quá trình tiến hóa."

Ngay cả khi hai loài sống cạnh nhau, dưới cùng áp lực môi trường, quỹ đạo tiến hóa của chúng vẫn tách biệt nhau. Sự khác biệt này trở nên rõ rệt nhất vào thời Trung Cổ, trùng hợp với một thay đổi khác.

Một nghiên cứu khác vào năm 2025 cho thấy khoảng năm 1000 SCN, các loài động vật thuần hóa như cừu, lợn và gà tăng kích thước, trong khi loài động vật hoang dã như hươu, cáo và thỏ lại giảm kích thước. Đối với động vật hoang dã, điều này là do biến đổi môi trường (rừng bị thu hẹp và săn bắn gia tăng...). Đồng thời, động vật thuần hóa chịu sự kiểm soát chặt chẽ hơn của con người, được nhân giống có chủ đích và có hệ thống hơn để tăng năng suất.

Thế nhưng tại sao dê và cừu lại khác nhau?

Rõ ràng con người không chọn động vật dựa trên hình dạng răng của chúng. Nhưng hình dạng và kích thước răng phản ánh áp lực chọn lọc rộng hơn. Khi con người lai tạo cừu để có thân hình lớn hơn hoặc hình dạng hộp sọ cụ thể, hình dạng và kích thước răng hàm cũng thay đổi. Điều này dễ thấy ở cừu, loài vật được lai tạo chọn lọc qua hàng ngàn năm để lấy thịt, sữa và đặc biệt là len.

Nhóm tác giả nghiên cứu lưu ý: "Cừu từ lâu đã là trụ cột kinh tế của nhiều xã hội nông nghiệp chăn nuôi". "Sự đa dạng trong mục đích sử dụng này đã thúc đẩy một lịch sử nhân giống phong phú, dẫn đến sự đa dạng về hình thái thích nghi với các chức năng khác nhau qua thời gian và khu vực."

Nhưng sự ổn định của loài dê theo thời gian đã khiến các nhà nghiên cứu bối rối. Tại sao chúng không thay đổi nhiều hơn?

Dê, thường bị kỳ thị ở châu Âu thời tiền hiện đại vì khả năng phá hoại cây cối và gặm cỏ bừa bãi, đôi khi còn bị luật pháp hạn chế. Vào thế kỷ 18, lệnh cấm chăn thả dê tự do đã trở nên phổ biến ở Pháp & các khu vực khác của châu Âu.

Những hạn chế đã dẫn đến sự suy giảm số lượng đàn dê ở một số khu vực. Điều đó có thể đã kìm hãm sự đa dạng về hình thái.

Khi dê được nuôi, chúng chủ yếu được sử dụng để lấy sữa. Ở nhiều nơi, chúng là gia súc của người nghèo, thường được gọi là “bò của người nghèo”. Chúng khỏe mạnh, dễ thích nghi nên được đánh giá cao vì khả năng phục hồi hơn là năng suất. Và câu chuyện tiến hóa của chúng phản ánh sự hạn chế đó. Về cơ bản, cừu được nuôi cho các mục đích khác nhau và chọn lọc nhân tạo diễn ra theo những cách khác nhau. Đối với dê, đó là một mục đích duy nhất.

Một yếu tố khác có thể là di truyền. Nghiên cứu phát hiện ra rằng dê ban đầu có ít biến thể về hình dạng răng hơn cừu, điều này có thể cho thấy cơ sở di truyền hẹp hơn hoặc việc nhân giống ít chọn lọc hơn ở các quần thể ban đầu. Điều này có thể đã góp phần vào sự ổn định hình thái tương đối của chúng theo thời gian.

Và còn có vấn đề về ý định. Những người nhân giống thường đầu tư nhiều công sức hơn vào việc cải tiến giống cừu cho từng mục tiêu khác nhau. Đến thời hiện đại, riêng nước Pháp đã có gần 50 giống cừu được công nhận — nhưng chỉ có 19 giống dê.

Cuối cùng, lịch sử tiến hóa của cừu và dê tiết lộ cách con người đã định hình các loài động vật - và cũng chính chúng đã định hình bản thân ra sao. Nó phản ánh những thay đổi trong nông nghiệp, thương mại, thậm chí cả văn hóa qua hàng ngàn năm.

Hiểu được sự tương tác lâu dài giữa xã hội loài người, những thay đổi về môi trường và hình thái động vật là điều cơ bản trong sinh học tiến hóa.