Hóa ra những hành vi thường ngày này của con người lại là bản năng sinh tồn

Bạn có thể nghĩ mình chỉ lười biếng khi trì hoãn công việc, đa nghi khi kiểm tra kỹ cửa trước nhà, hoặc hơi kỳ quặc khi nói xấu đồng nghiệp sau lưng họ. Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu những “thói quen xấu” này thực chất là cách bộ não giúp bạn sống sót?

Thực tế nhiều hành động thường ngày — những cử chỉ lo lắng, những lần ám ảnh kiểm tra mọi thứ, những nghi thức kỳ quặc — là tàn dư của bản năng sinh tồn được mài dũa qua hàng chục nghìn năm. Từ những thảo nguyên cổ đại đến khu rừng bê tông mà chúng ta đang sinh sống ngày nay, cơ thể và bộ não của chúng ta vẫn được lập trình để thích nghi với một thế giới đầy rẫy kẻ săn mồi, mối đe dọa xã hội và nguồn tài nguyên khan hiếm.

Những hành vi mà ngày nay bạn cảm thấy xấu hổ hoặc bất tiện từng là sự khác biệt giữa việc được nhìn thấy mặt trời mọc thêm một lần nữa hoặc trở thành bữa tối của người khác. Dưới đây là các hành vi thường ngày của con người thực chất là bản năng sinh tồn được ngụy trang hoàn hảo. Một số sẽ khiến bạn bật cười, một số sẽ khiến bạn rùng mình, và một vài hành vi có thể khiến bạn tự hỏi liệu thói quen buổi sáng của mình có hoàn toàn là do chính mình tạo ra hay không.

Tích trữ

Thói quen này khá phổ biến ở nhiều người. Thực tế, thói quen tích trữ có nguồn gốc tiến hóa sâu xa. Đối với người tiền sử, việc tích trữ tài nguyên không phải là lựa chọn. Trong một thế giới không có siêu thị, tủ lạnh hay các mùa ổn định, việc giữ lại bất cứ thứ gì hữu ích có thể là sự khác biệt giữa việc sống sót qua mùa đông và chết đói.

Thói quen tích trữ khai thác tư duy khan hiếm thời tiền sử: nếu tài nguyên có thể biến mất vào ngày mai, bạn cần phải giữ lại mọi thứ hôm nay. Ngay cả trong thế giới hiện đại—nơi tình trạng thiếu giấy vệ sinh hiếm khi xảy ra — bản năng này vẫn tồn tại. Nghiên cứu cho thấy con người có nhiều khả năng giữ lại đồ vật hơn khi căng thẳng hoặc không chắc chắn, phản ánh chiến lược sinh tồn của tổ tiên chúng ta trong môi trường bất ổn.

Ám ảnh việc kiểm tra điện thoại liên tục

Nếu đã từng liên tục làm mới Instagram đến lần thứ mười trong vòng năm phút — hoặc chạy như bay khắp nhà vì nghĩ mình nghe thấy tiếng rung điện thoại — thì bạn không đơn độc. Mặc dù có thể cảm thấy như bản thân nghiện Internet, nhưng việc ám ảnh kiểm tra điện thoại thường xuyên thực chất là một hệ thống cảnh giác cổ xưa được "tái sử dụng" cho thế kỷ 21.

Tổ tiên của chúng ta phải liên tục quan sát môi trường xung quanh để tìm kiếm các mối đe dọa: thú săn mồi, các bộ lạc đối địch, những cơn bão bất ngờ. Sự cảnh giác cao độ đã giúp họ sống sót. Ngày nay, mạch thần kinh tương tự theo dõi… các thông báo. Mỗi tiếng rung hoặc biểu ngữ kích hoạt một lượng nhỏ dopamine, củng cố thôi thúc kiểm tra lại. Não bộ không thể phân biệt được giữa “nguy hiểm đang đến gần” và “gói hàng của bạn đã được gửi đi”.

Vì vậy, khi bạn đang lướt mạng một cách vô định lúc 2 giờ sáng, hãy nhớ: não bộ của bạn không bị hỏng. Nó chỉ đơn giản là chạy phần mềm lỗi thời trong một thế giới của những hình chữ nhật phát sáng.

Tán gẫu hay chia sẻ bí mật

Tin đồn có thể phá hoại tình bạn và gây ra những rắc rối nơi công sở, nhưng xét về mặt tiến hóa, đó là một trong những công cụ sinh tồn hữu ích nhất mà con người từng phát triển. Từ rất lâu trước khi có điện thoại thông minh hay người rao tin thời trung cổ, con người đã dựa vào những cuộc trò chuyện thì thầm để duy trì liên minh, phát hiện mối đe dọa và quản lý động lực nhóm.

Trong các nhóm người tiền sử, việc biết ai đáng tin cậy, ai lừa dối và ai đang trở nên bất ổn có thể cứu sống bạn. Tin đồn đóng vai trò như một mạng lưới tình báo sơ khai, giúp mỗi cá nhân tránh nguy hiểm và xây dựng sự gắn kết xã hội. Các nhà nhân chủng học lưu ý rằng có đến hai phần ba cuộc trò chuyện tự nhiên là đánh giá xã hội—não bộ của chúng ta được lập trình cho điều đó. Ngày nay, cho dù bạn đang kể chuyện về Karen ở phòng kế toán hay mổ xẻ vụ bê bối của người nổi tiếng, não bộ của bạn đang làm chính xác những gì nó đã tiến hóa: theo dõi danh tiếng để tồn tại trong "rừng rậm" xã hội.

Tin đồn có vẻ nhỏ nhặt, nhưng quá trình tiến hóa đã định hình nó như một hệ thống quản lý thông tin có tính rủi ro cao—và thành thật mà nói, bản năng người tiền sử bên trong bạn khá giỏi trong việc này.

Sự trì hoãn

Nhìn chằm chằm vào hạn chót đang đến gần trong khi sắp xếp lại ngăn kéo đựng tất hoặc đột nhiên quyết định học tiếng Pháp? Đó là sự trì hoãn điển hình. Trong khi văn hóa hiện đại coi sự trì hoãn là lười biếng, thì thuyết tiến hóa lại vẽ nên một bức tranh chiến lược hơn.

Người xưa phải tiết kiệm năng lượng và tránh những rủi ro không cần thiết. Hành động quá nhanh có thể khiến họ gặp nguy hiểm, trong khi chờ đợi để thu thập thêm thông tin – thường giúp họ sống sót. Về cơ bản, sự trì hoãn là bộ não của bạn đang nói: “Dừng lại. Đánh giá. Tiết kiệm năng lượng cho đến khi hành động là cần thiết.”

Bản năng này đã giúp tổ tiên chúng ta tránh lao vào những tình huống mà họ chưa chuẩn bị. Ngày nay, “nguy hiểm” là một bảng tính, chứ không phải là một kẻ săn mồi. Nhưng bộ não của chúng ta vẫn xử lý các hạn chót đang đến gần với cùng một mức độ khẩn cấp dạng leo thang. Khi mối đe dọa không thể tránh khỏi, adrenaline sẽ được kích hoạt và năng suất tăng vọt – giống như tổ tiên chúng ta đột nhiên chạy trốn khỏi nguy hiểm. Vì vậy, lần tới khi bạn xem liền một mạch một bộ phim thay vì bắt đầu một dự án, hãy thoải mái gọi nó là “đánh giá rủi ro thời tiền sử”.

Dễ bị giật mình

Giật mình trước những tiếng động bất ngờ, né tránh khi ai đó đến gần, hay làm đổ cà phê vì con mèo đột nhiên vút qua là bằng chứng của một cỗ máy sinh tồn được tinh chỉnh hoàn hảo.

Phản xạ giật mình là một trong những phản ứng nhanh nhất mà cơ thể con người có thể tạo ra. Trong môi trường cổ đại, từng mili giây đều rất quan trọng. Một tiếng động nhỏ trong cỏ có thể là sự khác biệt giữa "không có gì đáng lo ngại" và "kẻ săn mồi sắp vồ mồi". Những người có phản xạ nhanh đã sống sót đủ lâu để truyền lại gen của họ, và chúng ta vẫn mang trong mình hệ thống thần kinh đó cho đến ngày nay.

Mặc dù những "mối đe dọa" hiện đại trông giống như chuông cửa, đồng nghiệp và chìa khóa bị rơi, hệ thần kinh của bạn vẫn luôn sẵn sàng đối phó với nguy hiểm. Nó sẽ sẵn sàng đưa bạn vào chế độ chiến đấu hoặc bỏ chạy chỉ vì một mẩu giấy ghim bánh mì nếu nó cho rằng điều đó là cần thiết.

Giật mình không có nghĩa là bạn quá yếu bóng vía, mà có nghĩa là bạn được trang bị một hệ thống cảnh báo sớm tinh nhuệ.