“Tiểu đường” không liên quan đến đường: Sự thật về bệnh đái tháo nhạt (Diabetes Insipidus)

Khi nhắc đến tiểu đường, đa số mọi người thường nghĩ ngay đến đái tháo đường (diabetes mellitus) — gồm tuýp 1 và tuýp 2, gắn liền với lượng đường huyết cao, rối loạn chuyển hóa và lối sống hiện đại. Tuy nhiên, còn một dạng “tiểu đường” khác ít được biết đến hơn – đái tháo nhạt (diabetes insipidus) – lại hoàn toàn không liên quan gì đến đường huyết, dù cùng chia sẻ một phần tên gọi.

Điểm chung duy nhất giữa hai bệnh này là triệu chứng đi tiểu nhiều lần. Từ “diabetes” vốn bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp, mang nghĩa “chảy qua”, mô tả tình trạng đi tiểu thường xuyên – đặc trưng của cả hai dạng bệnh.

Ở đái tháo đường, nguyên nhân là do cơ thể thiếu insulin hoặc không thể sử dụng insulin hiệu quả, khiến đường (glucose) tích tụ trong máu. Lượng đường dư thừa này bị đào thải qua nước tiểu, kéo theo nước từ cơ thể và khiến bệnh nhân khát nhiều, tiểu nhiều, thậm chí nước tiểu có mùi ngọt. Trước đây, các thầy thuốc Hy Lạp cổ đại từng “nếm thử” nước tiểu để chẩn đoán bệnh — một câu chuyện đáng nhớ trong lịch sử y học, may mắn là ngày nay chúng ta chỉ cần que thử đường huyết.

Khi “tiểu đường” không liên quan đến đường: Đái tháo nhạt là gì?

Đái tháo nhạt (diabetes insipidus) không liên quan đến đường huyết, mà bắt nguồn từ sự rối loạn của hormone arginine vasopressin (AVP) — còn gọi là hormone chống bài niệu (ADH). Hormone này do tuyến yên (ở đáy não) tiết ra, đóng vai trò điều hòa lượng nước trong cơ thể.

Khi cơ thể cần giữ nước (chẳng hạn khi mất nước), AVP sẽ “ra lệnh” cho thận tái hấp thu nước, thay vì đào thải hết ra ngoài. Nhưng khi hormone này thiếu hụt hoặc hoạt động sai, thận mất khả năng giữ nước, khiến người bệnh liên tục khát và đi tiểu nhiều — dù uống bao nhiêu nước cũng không đủ.

Căn bệnh này tương đối hiếm gặp, nhưng vẫn ảnh hưởng đến hàng trăm nghìn người trên toàn cầu.

Hai dạng chính: Thiếu AVP và kháng AVP

AVP-deficiency (trước đây gọi là đái tháo nhạt trung ương – central diabetes insipidus) xảy ra khi não không sản xuất đủ hormone AVP. AVP được tạo ra ở vùng dưới đồi (hypothalamus) rồi vận chuyển đến tuyến yên để phóng thích.

Các nguyên nhân phổ biến gồm u não, chấn thương sọ não, phẫu thuật não, di truyền hoặc nhiễm trùng thần kinh như giang mai và lao. Đôi khi, nguyên nhân vẫn chưa thể xác định.

Một dạng đặc biệt là đái tháo nhạt do thai kỳ (gestational diabetes insipidus), khi nhau thai sản xuất enzyme phá vỡ AVP trước khi hormone kịp hoạt động. Rất may, tình trạng này thường biến mất sau khi sinh.

Điều trị khá đơn giản: dùng desmopressin, một phiên bản tổng hợp của AVP, có thể uống, tiêm hoặc xịt mũi, giúp cơ thể lấy lại khả năng giữ nước.

AVP-resistance (trước đây gọi là đái tháo nhạt do thận – nephrogenic diabetes insipidus) xảy ra khi thận không phản ứng với AVP, dù hormone vẫn được sản xuất bình thường.

Bệnh có thể bẩm sinh hoặc mắc phải, thường do tổn thương thận, mất cân bằng điện giải hoặc tác dụng phụ của thuốc, điển hình là lithium (dùng điều trị rối loạn lưỡng cực). Việc điều trị khó hơn, chủ yếu bằng chế độ ăn ít muối, duy trì đủ nước, và một số thuốc giúp cải thiện chức năng thận.

Khi trung khu khát “trục trặc”

Một dạng hiếm khác là dipsogenic diabetes insipidus, khi vùng điều khiển cảm giác khát trong não bị rối loạn. Cũng nằm tại vùng dưới đồi, trung khu này có thể bị tổn thương bởi u não, chấn thương hoặc nhiễm trùng, khiến bệnh nhân không ngừng uống nước.

Việc uống quá nhiều lại ức chế sản xuất AVP, khiến tình trạng càng tệ hơn. Nghiêm trọng hơn, lượng nước dư thừa có thể làm loãng natri trong máu, gây đau đầu, lú lẫn, co giật.

Dạng bệnh này có thể bị nhầm lẫn với rối loạn tâm lý (psychogenic polydipsia), thường gặp ở bệnh nhân tâm thần phân liệt, khi họ uống nước quá mức. Đã có trường hợp ghi nhận bệnh nhân uống tới 15 lít nước mỗi ngày, dẫn đến biến chứng nặng.

Uống quá nhiều nước cũng nguy hiểm

Trong khi nhiều người tin rằng uống nhiều nước tốt cho sức khỏe, thì đái tháo nhạt cho thấy mọi thứ đều có giới hạn. Việc uống quá mức, dù do bệnh lý hay theo “xu hướng sống lành mạnh”, đều có thể gây ngộ độc nước.

Một ví dụ nổi tiếng là Tom Brady, ngôi sao NFL, từng khuyên nên uống tới 8 lít nước mỗi ngày — một con số vượt xa nhu cầu trung bình.

Thực tế, việc uống quá nhiều hoặc khát bất thường kéo dài có thể là dấu hiệu bệnh lý tiềm ẩn, cần được bác sĩ thăm khám sớm.

Kết luận

Đái tháo nhạt nhắc chúng ta rằng, “tiểu đường” không chỉ là chuyện của đường huyết. Dù hiếm gặp, nhưng nếu không được chẩn đoán và điều trị đúng, căn bệnh này có thể đe dọa tính mạng.

Nếu bạn hoặc người thân gặp phải các triệu chứng như khát nước dữ dội, tiểu nhiều, mệt mỏi kéo dài, đừng chủ quan. Hãy đi khám để xác định nguyên nhân – có thể không phải do “đường”, mà do hormone hoặc thận đang cầu cứu bạn.