Thiết bị thông minh đang theo dõi bạn? Cách nhận biết và ngăn chặn việc thu thập dữ liệu

Đến thời điểm này, hầu hết mọi người đều hiểu rằng bất kỳ thiết bị nào — từ tủ lạnh cho tới TV thông minh — đều có khả năng thu thập dữ liệu và gửi ngược về hãng sản xuất. Đây không còn là chuyện gây tranh cãi nữa.

Dù đa số thiết bị đều cho phép người dùng tắt theo dõi, nhưng làm sao biết chắc rằng chúng thật sự dừng lại? Và nếu một thiết bị vốn “không được thiết kế để thu thập dữ liệu” lại lén làm điều đó thì sao? Không dễ, và không phải lúc nào cũng chính xác 100%, nhưng vẫn có những dấu hiệu đáng chú ý.

Thiết bị thông minh theo dõi nhiều hơn chúng ta tưởng

Các hãng sản xuất luôn dùng những từ ngữ nghe “vô hại” để mô tả việc thu thập dữ liệu, nhằm khiến người dùng dễ bấm “Tôi đồng ý” hơn khi đọc chính sách quyền riêng tư (nếu họ có đọc).

Đó là lý do công nghệ ACR (nhận dạng nội dung tự động) từng được tích hợp trong TV thông minh để theo dõi toàn bộ nội dung người dùng xem — mà rất nhiều người không hề nhận ra mình đã chấp thuận. Tệ hơn, đây thường là chế độ mặc định bật, nghĩa là nếu không chủ động tắt, đồng nghĩa người dùng đã nói “vâng”.

Các dạng dữ liệu được thu thập có thể bao gồm:

• thói quen sử dụng ứng dụng
• nội dung người dùng xem
• trích đoạn giọng nói
• vị trí
• và metadata chi tiết về các thiết bị khác trong mạng gia đình

Dấu hiệu của việc theo dõi thường rất tinh vi — nhưng không hoàn toàn vô hình.

Những dấu hiệu âm thầm của việc bị giám sát

Phát hiện thiết bị theo dõi không phải lúc nào cũng đến từ một khoảnh khắc bất ngờ kiểu “bắt tại trận”. Thay vào đó, nó thường là một chuỗi biểu hiện lạ kéo dài nhiều ngày, nhiều tuần hoặc nhiều tháng.

Một số dấu hiệu đáng ngờ có thể kể đến như:

• Thiết bị dùng pin tụt nhanh bất thường, nóng lên dù không làm gì.
• Lượng dữ liệu ra khỏi mạng tăng đột biến từ một thiết bị vốn chẳng cần giao tiếp nhiều với Internet.
• Quảng cáo hiển thị đúng những gì người dùng vừa tương tác trên một thiết bị, dù họ không hề bật chia sẻ dữ liệu.
• Quyền truy cập ứng dụng thay đổi sau khi update — một số hãng “tinh ranh” đặt lại tùy chọn quyền riêng tư hoặc lén yêu cầu lại dưới dạng nội dung khó nhận ra.
• Đèn tín hiệu outbound trên router nhấp nháy liên tục trong thời điểm đáng lẽ mạng phải yên tĩnh.

Dù không dấu hiệu nào là bằng chứng tuyệt đối, chúng vẫn đủ để người dùng cần điều tra kỹ hơn về dữ liệu đang rời khỏi mạng nhà mình.

Bất cứ thiết bị nào kết nối Internet đều có thể trở thành “kẻ mách lẻo”, nhưng một số loại đặc biệt dễ dính nghi vấn hơn:

• Loa thông minh và thiết bị có trợ lý ảo (luôn chờ “từ đánh thức”, nghĩa là lúc nào cũng lắng nghe).
• TV thông minh, đặc biệt các mẫu kích hoạt ACR mặc định.
• Camera an ninh, chuông cửa thông minh, nhất là hàng rẻ, thương hiệu lạ hoặc thiết bị nhái.
• Ứng dụng di động/TV thông minh xin quyền truy cập quá mức so với chức năng thực tế.

Nói cách khác, hãy coi mọi thiết bị có mạng là mối nguy tiềm ẩn. Ngoài ra, bạn cũng không cần phải là chuyên gia an ninh mạng mới phát hiện điều bất thường.

Các công cụ như Wireshark mang lại phân tích chuyên sâu, nhưng ngay cả router hiện đại cũng đã có đủ tính năng giám sát lưu lượng cơ bản.

Ví dụ: nhiều mẫu router — như hệ thống mesh TP-Link Deco — cho phép xem lưu lượng từng thiết bị, chỉnh quyền truy cập Internet của từng thiết bị và chặn kết nối ra ngoài theo ý muốn

Nếu nghi ngờ bất cứ thiết bị nào, bạn có thể kiểm tra danh sách thiết bị trên router, sau đó xem dung lượng truyền đi và tần suất kết nối, kiểm tra xem việc gửi dữ liệu đó có thật sự hợp lý hay không, và cuối cùng là theo dõi các kết nối outbound bất thường, dung lượng upload lớn hoặc tên miền lạ.

Router cũng cho phép chặn hoàn toàn lưu lượng outbound của thiết bị. Với TV thông minh thì nó sẽ mất nhiều chức năng, nhưng một cái camera IP chỉ dùng trong mạng nội bộ hoặc bóng đèn thông minh thì chẳng có lý do gì phải gửi dữ liệu ra ngoài.

Ngoài ra, người dùng cũng nên kiểm tra và thu hồi những quyền ứng dụng không cần thiết, cũng như gỡ ứng dụng không còn dùng. Song song với đó là kiểm tra lại quyền sau mỗi bản cập nhật lớn. Và cuối cùng là tắt các tùy chọn như “telemetry”, “diagnostics”, “improve user experience”

Nếu nghi ngờ thiết bị đang âm thầm gửi dữ liệu ra ngoài, có một số biện pháp đơn giản:

• Tách thiết bị IoT sang một mạng riêng biệt (nhiều router hỗ trợ tạo mạng ảo cho một nhóm thiết bị).
• Đổi username và mật khẩu mặc định của các thiết bị có giao diện đăng nhập.
• Kiểm tra Internet xem thiết bị của hãng nào đang bị cảnh báo về quyền riêng tư.
• Với thiết bị rẻ, nguồn gốc không rõ ràng: tốt nhất ngắt kết nối và thay bằng sản phẩm đáng tin cậy.

Thiết bị thông minh mang lại tiện lợi, nhưng cái giá của sự tiện lợi là việc người dùng phải hiểu — và kiểm soát — dữ liệu mình đang chia sẻ.