Tự sát, trầm cảm và mặt tối của đời sống startup

Không có con đường dẫn đến thành công trải đầy hoa hồng. Startup không phải ngoại lệ. Nhà sáng lập của các doanh nghiệp này gặp không ít sức ép, dẫn đến trầm cảm và tồi tệ nhất là tự sát.

Nhà sáng lập kiêm Tổng Giám đốc startup Cambrian Genomics, Austen Heinz đã kết liễu cuộc đời vào ngày 24/5 khi mới 31 tuổi. Khi câu chuyện Heinz tự sát được chia sẻ trên Twitter, nhiều người không khỏi sốc và kinh ngạc. “Nó là lời nhắc nhở rằng bạn không thể đoán được các nhà sáng lập đang gặp rắc rối như thế nào”, Chủ tịch quỹ đầu tư Y Combinator Sam Altman nói.

Từng có một vài nhà sáng lập khác đi theo con đường tuyệt vọng này trước đó. Đó là Aaron Swartz, đồng sáng lập Reddit, người đối mặt với tội danh tấn công mạng và có thể bị giam hàng thập kỷ. Đó là Jody Sherman, một trong ba doanh nhân Las Vegas góp mặt trong dự án Downtown. Đó là Ilya Zhitomirskiy, người sáng lập mạng xã hội Diaspora cạnh tranh với Facebook.

Những vụ việc đau lòng như trên bộc lộ mặt tối khắc nghiệt mà trong đó, giới công nghệ phải đấu tranh với bệnh trầm cảm, áp lực khi bắt đầu gây dựng một công ty và cố gắng thay đổi thế giới. Đó là vấn đề gần như không ai muốn nhắc tới, nhưng không thể bỏ qua.

Bí mật đen tối của giới công nghệ

Nghiên cứu gần đây của Tiến sỹ Michael Freeman, Giảng viên Đại học California cũng là một doanh nhân, là một trong những công trình đầu tiên liên kết tỉ lệ gặp vấn đề sức khỏe thần kinh với doanh nhân.

Trong số 242 nhà doanh nghiệp được khảo sát, 49% gặp vấn đề về sức khỏe tâm lý. Trầm cảm là hiện tượng hàng đầu, hiện diện trong 30% doanh nhân, tiếp theo là ADHD (thiếu tập trung lâu dài) (29%) và căng thẳng (27%). Tỉ lệ này cao hơn nhiều so với phần lớn dân Mỹ khi chỉ có khoảng 7% bị xác định là trầm cảm.

Sean Percival từng thất bại với startup Wittlebee

Sean Percival là một ví dụ. Sau khi thất bại với startup thương mại điện tử Wittlebee, Percival bị trầm cảm. Tuy nhiên, anh không tiết lộ về vấn đề gặp phải cho tới khi Jody Sherman tự sát. Percival may mắn hơn vì có vợ và bạn bè bên cạnh khi startup của mình đưa anh đến bờ vực thẳm. Percival hiện làm việc tại 500 Startups, nơi anh ước tính nhà sáng lập của 10% đến 20% các công ty đều gặp sự cố tương tự: thất bại, hoài nghi, trầm cảm.

Khi Percival nhắc đến trong cuộc phỏng vấn với Inc rằng, các nhà sáng lập trầm cảm có thể liên hệ với mình, anh đã bị ngập lụt trong hơn 500 email. Một số đến từ thung lũng Silicon, trong khi số đông là chủ doanh nghiệp nhỏ khắp thế giới, những người đã phải vay mượn tiền từ gia đình để mở công ty và đang trong tình thế hiểm nghèo. Sợ rằng có thể bỏ sót trường hợp nào đó, Percival cuối cùng đề nghị Inc cập nhật câu chuyện và bổ sung liên kết dẫn tới số đường dây nóng của Trung tâm phòng chống tự sát quốc gia.

Ben Huh, Tổng Giám đốc Cheezburger cũng được nhiều đồng nghiệp tìm đến sau khi viết bài “Khi cái chết giống như món quà từ Chúa” và từng có thời kỳ muốn tự vẫn năm 2001. Anh nói chuyện thường xuyên với các doanh nhân đang gặp chứng trầm cảm. “Có nhiều người bị trầm cảm mà không tìm ra ai hỗ trợ. Chúng ta không phải những người như thế. Cái tạo ra ranh giới chính là ý niệm một Tổng Giám đốc là nhân vật mạnh mẽ, người không cần đề nghị giúp đỡ”.

Trầm cảm được che đậy

Startup xây dựng thứ gì đó từ một suy nghĩ đơn giản, có thể đột nhiên dẫn tới các tiến bộ cho xã hội. Có nhiều không gian để họ phát triển, trở thành Bill Gates, Elon Musk hay Mark Zuckerberg tiếp theo. Tuy nhiên, phần lớn không đạt tới mức độ ấy. Câu châm ngôn nổi tiếng tại thung lũng Silicon là trong số 10 startup, sẽ có 9 thất bại. “Tôi cho rằng động lực điên rồ đặt ra nhiều áp lực lên vai nhà sáng lập. Kỳ vọng của mọi người đặt vào họ quá cao”, Sam Altman chia sẻ.

Luôn phải để ý thời gian, thức dậy thật sớm hay không bao giờ ngủ đủ giấc đã trở thành một biểu tượng. Các đường dây điện thoại tại các quỹ luôn reo vang mỗi ngày vì các công ty tìm kiếm nhiều tiền hơn. Trầm cảm dường như trở thành một thứ không thuận theo tự nhiên trong đời sống startup.

Nhà đầu tư Brad Feld đã nói về sự trầm cảm trong hơn một thập kỷ. Ông viết blog nhằm thay đổi cái nhìn của ngành công nghệ với sức khỏe tâm lý. “Chúng ta được lập trình và nhắc nhở nhiều lần rằng là lãnh đạo, cần phải mạnh mẽ, không được biểu lộ sự yếu đuối. Nó là thứ khó xử lý, đặc biệt khi phải đối diện với lượng áp lực và sự lo lắng khổng lồ từ thế giới startup”.

Những câu chuyện xoay quanh chứng trầm cảm chỉ được đề cập trong bóng tối, sau cánh cửa đón kín. Năm 2013, nhà sáng lập Moz, Rand Fishkin, tham dự một hội nghị của Foundry Group. Khi hỏi 22 Tổng Giám đốc có mặt có khi nào bị trầm cảm hay lo lắng không, tất cả trừ 2 cánh tay giơ lên. Theo ông, điều này thật kỳ lạ vì mọi người đều biết mọi nhà sáng lập đều đã hoặc đang gặp rắc rối nhưng chúng ta lại chỉ nói về những gì đúng đắn đang diễn ra.

Cuộc đời của Heinz

Austen Heinz (bìa trái) và Mike Alfred trong chuyến du lịch ngày 9/5/2015. Heinz tự sát ngày 26/5.

Sự ra đi bất ngờ của Austen Heinz là ví dụ gần nhất cho thấy sự trầm cảm trầm trọng tại thung lũng Silicon. Tuy nhiên, anh cũng có lịch sử gặp vấn đề tâm lý trước khi gia nhập vòng xoáy startup. Năm 23 tuổi, Heinz rời bệnh viện tâm thần, sửa một cái xe máy rồi dành trọn một năm lái dọc đất nước với đôi dép flip-flop đặc trưng.

Anh đã viết về chuyến đi trong cuốn sách “Life without Windshiel” (tạm dịch: Cuộc sống thiếu kính chắn gió), bút danh Austen James. Vài năm sau, Heinz bỏ dở việc học y tại Seoul và tiến vào thế giới startup với ý tưởng và đam mê lớn. Anh phát triển phương pháp in mạch DNA rồi sáng lập Cambrian Genomics.

“Chúng ta in cuộc sống. Cuộc sống vô cùng đơn giản, chỉ là đoạn mã”, Heinz từng nói về startup của mình. Anh mô tả nó giống như máy in 3D nhưng thay vì in các con khủng long nhựa, bạn có thể in con khủng long biết đi. Ý tưởng xóa nhòa ranh giới giữa xã hội, đạo đức và khoa học. Anh sống hướng tới tương lai.

Bạn của Heinz, Mike Alfred, mô tả anh như người luôn cư xử khác với người bình thường. Cũng như Steve Jobs, đôi khi anh trầm trọng hóa vấn đề và không được thấu hiểu. Khi cá tính và tầm nhìn mang lại cho Heinz 10 triệu USD trong vòng gọi vốn đầu tiên, chính khuynh hướng kỳ lạ của anh đã đưa công ty vào tình huống khó khăn. Trong bài phát biểu tháng 11/2014 về Sweet Peach, công ty sản xuất chế phẩm vệ sinh cho âm đạo phụ nữ mà Heinz chiếm 10% cổ phần, anh bị giới truyền thông đánh giá là phân biệt giới tính và “trẻ trâu” với câu nói: “Các nhà sáng lập startup nam muốn khuyến khích phụ nữ thay đổi mùi âm đạo của họ”.

Tiếng xấu ấy kết hợp với khả năng kiểm soát thiệt hại nghèo nàn của Heinz khiến anh khó gọi được vốn cho Cambrin Genomics. Trả lời Inc thời điểm đó, anh tiết lộ một số nhà đầu tư đã rút lui. Ấn tượng về Cambrian như tổ chức phân biệt giới tính được định hình. “Anh ấy xem nó là điều rất tệ hại. Dù bạn nghĩ Austen cứng rắn thế nào, việc bị báo chí công kích đều rất khó vượt qua. Đặc biệt, với ai đó có xu hướng trầm cảm. Anh ấy bắt đầu tin rằng điều đó đồng nghĩa với công ty không thể hoạt động”.

Như nhiều startup khác, công ty của Heinz chạm đến “vùng trũng”, thời kỳ sau các kỳ vọng ban đầu và phải xử lý các vấn đề nổi lên. Cambrian Genomics bị “dìm”, các nhà đầu tư quay lưng. Mọi thứ Heinz đã làm dù đáng kinh ngạc nhưng là chưa đủ. Heinz tin anh không có đủ sức khỏe thể chất, anh cần thêm tiền và thời gian. “Sự lo lắng về sức khỏe, sự toàn vẹn mang đến cho anh ấy nhiều nỗi đau”, Alfred nói.

Tiền trở thành thước đo giá trị bản thân

Tiền là một trong các yếu tố hàng đầu dẫn đến khủng hoảng của Heinz cũng như nhiều doanh nhân khác. Một khi cảm giác giá trị bản thân thấp kém được xác định, họ e sợ phải lên tiếng hay tìm kiếm sự giúp đỡ vì nếu họ cho thấy biểu hiện yếu đuối khi là một lãnh đạo, các nhà đầu tư có thể ngừng mọi khoản viện trợ.

“Bạn cố gắng gửi đi tín hiệu tốt rằng đang làm đúng, là người phù hợp, có thể tin cậy… Sẽ là rủi ro cho ai đó khi ra ngoài và nói “Tôi đang trầm cảm và gặp rắc rối đây”, Percival nhận xét. Tuy nhiên, vài nhà đầu tư xem vấn đề về sức khỏe hay bất ổn cá nhân khác như một phần của “thiên tài”. Jason Calacanis cho rằng ngay cả người tài năng nhất trên thế giới thi thoảng cũng phức tạp, chính tính cách ấy làm họ cho trở thành người tuyệt vời. “Là nhà đầu tư thiên thần, tôi yêu cầu tất cả nhà sáng lập làm hai thứ khi đầu tư: đầu tiên họ phải đồng ý rằng khi mọi thứ trở nên tối tăm, họ phải gọi tôi đầu tiên, và thứ hai, khi họ thất bại, họ phải tìm đến tôi để đưa ra ý tưởng tiếp theo trước bất kỳ ai khác”.

Đưa trầm cảm ra ánh sáng

Ngày nay, cuộc nói chuyện xoay quanh các con số đã ít đi, thay vào đó là về cảm xúc. Điều đáng buồn là sự thay đổi đó một phần là nhờ các vụ tự sát từ Swartz, Sherman đến Heinz.

Startup 7 Cups of Tea là dịch vụ lắng nghe theo yêu cầu, miễn phí trên nền Internet. Nó có bộ phận riêng để lắng nghe vấn đề của nhà sáng lập startup. Kể từ khi ra mắt, nhà sáng lập Glen Moriarty ước tính đã có hơn 10.000 cuộc hội thoại ẩn danh.

Bên cạnh đó, có nhiều động thái được đưa ra để khuyến khích công khai các vấn đề liên quan đến sức khỏe tâm lý. Vài nhà đầu tư như Feld, Percival, Mark Suster viết blog về kinh nghiệm nhiều năm của mình. Huh, Fishkin, Andy Sparks là 3 trong số nhiều nhà sáng lập kể về cách xử lý với trầm cảm.

Ngay cả các website như Product Hunt, được dùng để bình chọn sản phẩm mới thú vị, cũng cố gắng đóng góp một phần trong sức khỏe tâm lý. Họ tổ chức từ hội thảo nhỏ ngay trong văn phòng để nhân viên nghỉ ngơi cho đến các sự kiện lớn hơn như thảo luận cộng đồng.

Dù vậy, việc đề cập liên tục đến trầm cảm vẫn thiếu vắng trong thế giới startup. Theo Percival, mọi người không thoải mái khi nói về nó. Họ có thể trao đổi một cách riêng tư với các nhà sáng lập khác hay nhà đầu tư nhưng không ai dám lên Twitter và viết: “Tôi trầm cảm. Tôi không biết làm gì”.

Cho đến khi thói quen này thay đổi, chắc chắn vẫn còn những người đang gặp rắc rối thầm lặng như Austen Heinz. Ngày 30/5, tại nhà thờ Trinity-St. Peter's Episcopal (Mỹ), người thân, đồng nghiệp và bạn bè Heinz đã gặp mặt để tưởng nhớ về doanh nhân trẻ này. “Austen là nhà khoa học dũng cảm, thành thực, xuất sắc và sáng tạo với tinh thần chiến binh táo bạo và một tâm hồn nghệ sỹ. Không thể tin rằng giờ đây tôi phải nói về anh bằng thì quá khứ”, Phillip Low, bạn của Heinz viết trên Facebook. “Chúng ta đã mất một con người vĩ đại. Chúng ta đã mất một người tiên phong. Ước gì tôi có thể nhìn thấu nỗi đau trong anh”.