Các nhà khoa học cảnh báo: Trí tuệ nhân tạo đang học cách trở nên “ích kỷ”

Một nghiên cứu mới của Đại học Carnegie Mellon (Mỹ) cho thấy, các hệ thống trí tuệ nhân tạo (AI) càng thông minh thì càng có xu hướng hành xử theo hướng vụ lợi cá nhân.

Theo nhóm nghiên cứu thuộc Viện Tương tác Người – Máy (HCII) của trường, các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) có khả năng lập luận thường tỏ ra ít hợp tác hơn và thậm chí có thể ảnh hưởng tiêu cực đến hành vi nhóm. Nói đơn giản, AI càng giỏi suy luận thì càng ít sẵn lòng hợp tác.

Điều này đặc biệt đáng lo ngại khi ngày càng có nhiều người dựa vào AI để giải quyết mâu thuẫn cá nhân, xin lời khuyên tình cảm hoặc tham khảo ý kiến trong những vấn đề xã hội nhạy cảm. Những hệ thống được thiết kế để “lý luận” có thể vô tình khuyến khích người dùng đưa ra lựa chọn mang tính ích kỷ hơn là hướng tới sự thấu hiểu và đồng cảm.

“Hiện có một xu hướng nghiên cứu gọi là nhân cách hóa AI, ” nghiên cứu sinh Yuxuan Li – đồng tác giả của công trình, cho biết. “ Khi AI hành xử giống con người, mọi người cũng có xu hướng đối xử với nó như một con người thật. Ví dụ, khi người dùng tương tác cảm xúc với AI, họ có thể xem AI như một nhà trị liệu hoặc hình thành mối gắn kết tình cảm. Vấn đề là nếu AI bắt đầu hành xử theo hướng ích kỷ, điều đó khiến việc con người dựa vào AI để đưa ra quyết định xã hội hay tình cảm trở nên rủi ro. ”

Li và giáo sư Hirokazu Shirado tiến hành so sánh giữa các hệ thống AI có và không có khả năng lập luận trong bối cảnh hợp tác. Họ nhận thấy các mô hình có khả năng suy luận thường dành nhiều thời gian hơn để phân tích, tách vấn đề, phản tư và áp dụng logic giống con người – nhưng đồng thời lại giảm đáng kể khả năng hợp tác.

Khi trí tuệ làm suy yếu tinh thần hợp tác

“Là một nhà nghiên cứu, tôi quan tâm đến mối liên kết giữa con người và AI,” Shirado chia sẻ. “Nhưng điều đáng chú ý là, AI càng thông minh thì càng kém hợp tác. Vấn đề nằm ở chỗ con người có thể thích dùng các mô hình thông minh hơn – dù điều đó đồng nghĩa với việc AI giúp họ trở nên ích kỷ hơn.”

Trong bối cảnh AI đang dần đảm nhiệm nhiều vai trò cộng tác trong giáo dục, kinh doanh hay quản trị, khả năng hành xử theo hướng xã hội (prosocial) sẽ trở nên quan trọng không kém năng lực suy luận logic. Việc quá phụ thuộc vào LLM như hiện nay có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến tinh thần hợp tác của con người.

Để kiểm chứng, nhóm nghiên cứu đã sử dụng các trò chơi kinh tế mô phỏng tình huống xã hội nhằm đo mức độ hợp tác giữa các mô hình AI khác nhau – bao gồm các hệ thống từ OpenAI, Google, DeepSeek và Anthropic.

Trong một thí nghiệm, hai phiên bản ChatGPT được đặt vào trò chơi “Public Goods” – mỗi bên có 100 điểm và phải quyết định giữa việc đóng góp toàn bộ vào quỹ chung (sẽ được nhân đôi và chia đều) hoặc giữ lại cho riêng mình.

Kết quả: các mô hình không có khả năng lập luận chọn chia sẻ 96% số điểm, trong khi mô hình có khả năng lập luận chỉ chia sẻ… 20%.

Phản tư không đồng nghĩa với đạo đức

“Chỉ cần thêm 5–6 bước suy luận là mức độ hợp tác đã giảm gần một nửa,” Shirado cho biết. “Thậm chí các kỹ thuật phản tư (reflection-based prompting) – vốn được thiết kế để mô phỏng tư duy đạo đức – cũng khiến sự hợp tác giảm tới 58%.”

Trong thử nghiệm nhóm, khi có nhiều mô hình biết suy luận cùng tham gia, hành vi “ích kỷ” lan truyền nhanh chóng. “Các mô hình này kéo cả những mô hình hợp tác xuống, khiến hiệu suất chung giảm tới 81%,” Li nói thêm.

Điều này cho thấy, trí tuệ không đi cùng đạo đức. Các mô hình AI càng biết lập luận lại càng dễ biện minh cho hành vi không hợp tác – và người dùng có thể vô thức chấp nhận điều đó vì “AI nói có lý.”

“Thông minh hơn không đồng nghĩa với việc có thể xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn,” Shirado kết luận.

Kết quả nghiên cứu này càng đáng chú ý trong bối cảnh con người ngày càng tin tưởng và dựa vào AI để ra quyết định. Các nhà nghiên cứu nhấn mạnh rằng, thay vì chỉ tập trung phát triển trí tuệ logic, ngành AI cần ưu tiên kết hợp thêm trí tuệ xã hội – yếu tố giúp máy móc hiểu và hành xử vì lợi ích chung.